طراحی در ایران

Shirazart.blog.ir

* طراحی به شکل ، محتوا، مضمون و وسعت امروزی اش شاید عمری نزدیک به ۶۰۰ سال داشته باشد .در دنیای معاصر، طراحی به عنوان ابزار بیان مستقل و قائم به ذات ، در کنار سایر رشته های هنرهای تجسمی مانند : نقاشی ، گرافیک ، عکاسی ، انیمیشن ، تصویر سازی با امکانات تکنولوژی جدید ، نظیر کامپیوتر ، مطرح است و حتی در بسیاری از مراکز آموزش عالی ، در سراسر دنیا ، طراحی به صورت یک رشته ی دانشگاهی و تخصصی در آمده است. پیش از این دوره   )۶۰۰ ساله( اخیر ، طراحی ، وسیله ی بیان مستقلی از هنرهای تجسمی به شمار نمی آمد و اغلب وسیله ای برای نخستین تجلیات ذهن انسان ، برای بیان از طریق تصویر و نیز فراهم آوردن وسیله ای سریع برای منتقل نمودن آن ذهنیات بر سطح دیوار ، زمین ، سفال ، پوست، پاپیروس و بعدها کاغذ، بود.
نقش کنده کاری شده روی سنگ صابون ، یافته شده از گورستانی در شهداد کرمان ، * طرح به نقل از باستانشناسی و تاریخ، سال اول ، شماره اول ، پاییز و زمستان ۱۳۶۵
نخستین طرحهای کارگران ایران بر روی سفال متعلق به کشاورزان - طراحان عصر نوسنگی است.این سفالها که اغلب طرحهایی از انسان ، حیوان و نبات روی آن نقش گرفته اند ، در بیشتر نقاط ایران پراکنده اند: نواحی شوش در خوزستان ، تپه سیلک نزدیک کاشان ، تپه حصار نزدیک دامغان ، تپه کیان نزدیک نهاوند ، تل بایکوت نزدیک شیراز ، تو رنگ تپه در گرگان و حسنلو در آذربایجان .
با وجود پراکندگی این آثار ، وجوه مشترکی در آنها به چشم می خورد .همین وجوه اشتراک در تمام تاریخ نگارگری ایران ) به غیر از دوره های انحطاط ( استمرار داشته است : تجرید، اغراق، رمزگرایی و استفاده از سطح برای بیان و تنظیم فضای مورد نظر .در هیچ یک از این آثار بیننده با طبیعت گرایی محض ، در بیان تصویری ، روبه رو نیست .انسان یا حیوان به نغزترین شکل ممکن از شکل طبیعی خود جدا شده ) هر چند ریشه در آن دارد ( و منطبق با ذهن خلاق آفریننده و ضرورتهای تصویری آن تغییر شکل یافته و طرح نوینی از آن حاصل آمده است که زاییده ی سلیقه ، حساسیت، ابتکار عمل و دانش تصویری نگارنده ی آن است .

طرح سر گاو ، به جا مانده از این هنرمندان ؛ روی سفال ، نمونه ی مشخصی از شعور طراح هنرمندی است که ضمن مزین کردن سطح سفال به نگاره ای خیال انگیز ، از عواملی که به آن اشاره شد ) تجرید ، اغراق و استفاده از سطح برای تنظیم طرح مورد نظر ( سود برده است .در نگاه نخست ، چنین به نظر می آید که شکل دارای تقارن است ، ولی با اندک دقتی ، بیننده متوجه می شود که شاخها با اینکه به میزان زیادی کشیده ، سوزنی و وسعت یافته اند ، دارای طول خط متفاوت اند و دامنه ی هلال آن نیز یکی جمع تر و دیگری بازتر است .چهار خط عمودی که روی خط افقی سر گاو قرار گرفته اند ، هم از نظر قطر ، هم از نظر فاصله ، و هم از نظر استقرار به یک اندازه نیستند و همچنین با خط عمود بینی دارای محور متفاوت ، و اندکی به سمت راست طرح گرایش دارند .مجموعه ی این عوامل شکلی از سر گاو برای بیننده مطرح می سازند که تا امروز تازه و پویا و برای بیننده معاصر که ۲۰۰۰۰ سال از تاریخ تصویر را پیش رو دارد ، زنده و پر توان است.

همین طرز برخورد در دوره های تاریخی نیز مد نظر طراحان و نگارگران ایرانی بوده است .آنان ضمن اینکه وسایل روزمره ی زندگی را فرح بخش و متنوع نموده اند ، پیوستگی تاریخی این نقوش را با گذشته بسیار دور حفظ کرده اند .

در ظرفی که از حفریات شوش به دست آمده و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری است ، شکل درختان ساده شده و از نظر فرم ، هندسی و مسطح گردیده و ضمن حفظ آهنگ / هماهنگی متقارن دارای تناسب و تنوع است.
نمونه ای از آثار طراحی کشاورزان عصر نوسنگی ایران روی سفال ، عوامل انتزاعی ، هندسی و نمادین از همان آغاز در شکل و بیان مد نظر بوده و همیشه در هنر ایران ) به غیر از دوره های انحطاط ( نقش تعیین کننده داشته است.
پرفسور آرتور اپهام پوپ )۱۹۶۹-۱۸۸۱( ایرانشناس فقید، در بررسی جامع خود از هنر ایران ، در زمینه ی هنر سفالگران ایرانی می گوید : " گل رس در دست هنرمند ایرانی مانند برخورد و ‌حساسیت یک شاعر است با واژه ها ، به سان برخورد ظریف یک رقصنده است با ضربآهنگ ) ریتم ( و به مثل حرکات سریع و با وقار انگشتان یک خوشنویس تربیت یافته است در پیوند با " کالیگرافی" .

وی ، همچنین معتقد است که برای شناخت هنر سفالگران ایران لازم است .هنر سفالگران یونانی و چینی نیز مورد بررسی قرار گیرد .او اظهار می دارد که هنر سفالگران یونانی ، عقلایی ، پر توان و دارای وقار است ، ولی از چشم انداز سفالگری برخورد صحیحی با خاک و گل رس نشده است .امکانات بی شمار بهره برداری از بافتها و لعابهای گوناگون مورد بررسی قرار نگرفته است و از رنگهای بی شماری که در سفالهای لعابدار ایرانی به کار رفته ، یونانی ها تنها به استفاده از دو یا سه رنگ ) سیاه ، آجری و اخرایی( اکتفا کرده اند .
کوزه سفالی ، شوش . قرن چهارم یا پنجم ه. ق .خطوط مواج معرف جریان آبی است که مرغابیها روی آن شناورند و خطوط دایره وار درون هم نشانگر خورشید و نور افشانی آن است.

افزون بر این، نگارگران ایرانی متناسب با وسیله ی مورد نظر ) سفال و عملکرد آن ( برای تزئین آن تدبیر و طراحی کرده اند ، در صورتی که طراحان یونانی مضامینی را که مناسب نقاشی دیواری بوده است ، بر روی سفالها طراحی نموده اند و حساسیت لازم را در پیوند با سفال و تفاوت ها و عملکردها ی آن و نقوشی که باید روی آن قرار گیرند از خود نشان نداده اند .هر چند سفالگران چینی مانند هنرمندان عمل نموده اند ، ولی حساسیت آنها بیشتر معطوف به شکلی است که باید تمام جوانب ) شکل ، عملکرد ، طرح، لعاب، رنگ، استحکام ، ایستایی، عامل ) سفال( و تولید انبوه به کیفیتی باشد که همه امکان دسترسی به آن را داشته باشند و نه فقط طبقه ی خاصی از آن بهره مند گردند .
نمونه هایی از طراحی چهره زنان روی سفال - a_e شیوه ی طراحی هنرمندان کاشان بر روی سفال        -------- f_ j شیوه ی طراحی هنرمندان ری بر روی سفال ------------ k شیوه ی طراحی هنرمندان ساوه بر روی سفال ----------- l, m, n شیوه ی طراحی هنرمندان سلطان آباد بر روی سفال

در طراحی بر روی سفال ، امکان اصلاح ، تغییر و یا حذف طرح و فرم کمتر وجود دارد.طراح لازم است با اعتماد به نفس و با اتکا به دانش طراحی ، بداهه سازی و نیز شکل و ساختار سفال ، قلم مو را به لعاب رنگ مورد نظر آغشته و طرح مورد نیاز را بر روی ظرف اجرا نماید ‌.با وجود این ویژگیهای طراحی ، نگارگران ایران در زمینه های ساده سازی ، اغراق ، ظرافت و نیز بداعت در خط ، با توجه به جنبه های فرهنگی - تاریخی در هر یک از نقوش، به نغزترین وجه آشکار شده اند .
نمونه هایی از سر مردان طراحی شده بر روی سفال

* a_e  شیوه ی طراحی هنرمندان کاشان بر روی سفال --------- f_ g شیوه ی طراحی هنرمندان ری

h شیوه ی طراحی هنرمندان ری و ساوه بر روی سفال ------------ j_ l شیوه ی طراحی هنرمندان سلطان آباد